Då elva raserte bygda

26. november 1940 er ein av dei mest dramatiske datoane i Rosendal si historie. For akkurat 75 år sidan vart bygda råka av ein flaum som valda enorm skade og gav mykje nasjonal merksemd.

Denne artikkelen vart skriven i samband med 70-års markeringa i 2010, og prenta over fire sider i Grenda. Til glede for nye og gamle lesarar legg vi her ut saka på nytt, på dagen 75 år etter flaumkatastrofen.

 

Hausten 1940 var for innbyggjarane i Rosendal tyngre enn kva haustar plar vera. Det verste var sjølvsagt at landet var okkupert og at 2. verdskrig rasa for fullt. Mange kvinnheringar hadde allereie delteke i trefningar, andre var framleis ute i krigssonene på land eller til sjøs. Men som om det ikkje var nok, måtte bygda slita med flaum, ikkje éin – men to gonger!

Den fyrste flaumen oppstod 31. august. Sant nok var ikkje dette ein flaum i ordets rette forstand, då elvane stort sett heldt seg i løpa sine. Men det var stor elvefylle etter mykje regn, og brua over Skålaelva vart skadd. På veg heim frå eit selskap på Malmanger skulle fire personar gå over brua, og i stupmørket såg dei ikkje holet. Gartnar Andersen og frøken Kahrs gjekk fyrst, begge datt i elva og mista livet.

 

Snø og regn

Tysdag 26. november 1940 gjekk vêrgudane igjen berserk.

– Grunnlaget for flaumen var at det låg 20-30 centimeter snø frå fjæra til Melderskin. Brått endra temperaturen seg med 20 grader, frå minus 2 til pluss 18. Snøen smelta heilt til fjells, samstundes som det regna i fleire dagar, opplyser Anfinn Bondhus (80), som berre to veker før hadde fylt 10 år.

Harald Mehl (85) var blitt 15 år, og allereie i gang med karrieren som vêrrapportør, eit verv han overtok etter ovannemnde gartnar Andersen. For døgeret 25. november klokka 08.00 til

same klokkeslett 26. november fall det 77 millimeter i Rosendal. Påfølgjande døger kom det ytterlegare 65 millimeter.

– Det var ei veldig skremmande oppleving. Vi ante ikkje at det skulle utvikla seg til ein slik katastrofe, folk forstod ikkje kor gale det eigentleg var. Alle bruer forsvann og ein god del vegar vart øydelagde, minnest Harald.

Han fortel at folk var ute og kikka på naturkreftene, og hugsar at mange var samla langs kanten til Hattebergselva. Elvane vaks utover morgonkvisten og kulminerte ved middagstid.

– Det var imponerande å sjå. Elva tok med seg alt, både steinar og store tre.

Også Anfinn hugsar godt dei enorme kreftene i elva.

– Vi stod her på Malmanger og høyrde korleis steinane fòr i elva. Eg har aldri høyrt noko liknande seinare, fortel han.

 

Aftenposten morgen, onsdag 27. november:

«I Rosendal i Hardanger har det været storflom i elven og det har været gjort meget stor skade. Flommen har revet med sig tre broer og har totalt ødelagt tre store hus og en rekke småhus. Blandt de ødelagte hus er såpefabrikkens bygning. Dessuten har den kastet en mengde jord og sten, løsrevne trær og tømmer langt ut over mark og eng, samtidig som en stor del mark og eng er blitt ført bort av flommen.»

 

Fleire hus levde farleg. Både heimen til banksjef Eikeland på Skåla, som til vanleg låg vel 50 meter frå elva, og Larsahuset på Mel kom farleg nær vassmassane.

– Huset byrja å bli så utrygt at familien berga ting ut. Dei var nesten sikre på at huset kom til å gå. Om morgonen hadde elva ete seg inn to-tre meter til, men heldigvis stod det att fire-fem meter til veggen, fortel Harald Mehl om Larsahuset.

Men gardbrukar Lars Mehl mista nesten all matjorda si, berre stein og grus låg attende.

Ein annan stad det var stor usikkerheit, var i Kalvatre. Det var overhengande fare for at elva ville bryta gjennom og renna nedover bakkane. I så fall kunne mestedelen av sentrum blitt rasert. Fleire familiar i området evakuerte derfor til Nes.

 

Aftenposten aften, onsdag 27. november:

«Det er Skålalelven som har forårsaket flommen. Med voldsom velde er den kommet nedover frå opdemningen som kraftverket har i Muradalen. To broer på veien til Rosendal baroni er revet vekk slik at det store godset er uten forbindelse med omverdenen. Størst skade er imidlertid forvoldt på Øira i tettbebyggelsen nede ved sjøen, hvor et temmelig stort areal er lagt under vann.»

 

Oppe ved Omsbru stod bygget som vart kalla «Maskinen» på folkemunne. Den vel 30 meter lange bygningen vart nytta som lager og treskjehus for avlsgarden.

– Vi var ein gjeng som var der oppe om føremiddagen. Vi såg at vatnet stod hardt på og grov under i nedste enden. Inne var det fleire landbruksmaskinar og eit treskjeverk på hjul, men døra var låst. Nokon føreslo då å bruka ein tømmerstokk til å pressa døra ope. Og ganske riktig, det låg ein passande stokk i nærleiken og døra fòr opp, seier Harald Mehl.

Treskjeverket vart berga ut, og er faktisk i behald den dag i dag. Karane prøvde også å redda

andre maskiner, men golvet byrja å rakna, og alle måtte rømma i sikkerheit.

 

Dramatisk redningsaksjon

Det fyrste Anfinn Bondhus hugsar frå flaumdagen, er den dramatiske redningsaksjonen ved

Elvaborgjo. Han stod og såg på då hjelpeprest Lunde og familien vart redda ved bruk av ein robåt og tau. Huset deira var blitt omslutta av vatn.

– Det var ein farleg aksjon. Elva var stri, så dei måtte slita for å få familien over, seier han.

Anfinn erindrar elles at elva hadde grave seg rundt snikkarverkstaden, og at kjellaren til skomakar Seim – på nedsida av vegen – var blitt fylt med vatn og slam.

Også bygda sitt forsamlingshus, Turnhallen, vart ille tilredd av flaumen. Anfinn var blant karane som prøvde å redda gjenstandar ut av bygningen.

– I 10-11-tida kom eg opp til Turnhallen i lag med tre vaksne; Eyvind Haugland, Jens K. Seim og Gunnar Maurangsnes, men vi var diverre mykje for seint ute. Eg måtte stå i døra, medan dei tre andre kom seg opp på galleriet og berga stortromma og to bassar. Det var kolossalt med vatn og heile huset rista, så vi valde å trekkja oss unna. Men det har ergra meg heile livet at vi ikkje opna døra til stemnestova. Der stod nemleg skapet som inneheldt turnlaget sine pokalar og medaljar, og vi kunne ha greidd og skubba skapet lenger inn i rommet. I kaoset tenkte vi diverre ikkje på det, seier Anfinn.

Skapet vart like etter elva sitt rov, og dei verdfulle premiane forsvann for godt.

Kvartetten fortsette etterpå oppover til Omsbru, tidsnok til å sjå at halve «Maskinen» og Omsbru fall saman.

– Det kom mykje ved ned elva og la seg på tvers av brukara. Til slutt forsvann heile brua, minnest han.

 

Kraftverket øydelagt

Fleire bygg og anlegg vart fullstendig øydelagde i flaumen, mellom anna idrettsbanen (der ridebanen er no) og kraftverket i Muradalen. Ved sistnemnde måtte maskinmeister Brigtsen og hjelpemannen springa til fjells for å berga seg, medan Brigtsen sin familie, som budde i den tilstøytande maskinistbustaden, klarte å koma seg heim dalen.

 

Aftenposten aften, måndag 2. desember:

«Muradalen står nu under vann. Kraftverket som stod der er fullstendig utslettet. Man har funnet igjen en sveiv, det er visstnok alt. Familien som bodde på kraftverket fikk reddet sig i siste øieblikk før broene gikk og kom sig over fjellet frem til folk. Før verket gikk var mange

ledninger røket, og når strømmen her blev satt på begynte det å brenne i skogen. Av kraftverket i Skåla står selve bygningen igjen, men maskinene er ødelagt. Man regner med

at det vil gå ti måneder før man får elektrisk kraft igjen i Rosendal. Man har ikke annet til belysning enn stearinlys, forteller frøken Bugge, og det er man nu helt utsolgt på, så de fleste steder hersker det stummende mørke når dagslyset forsvinner. Frøken Bugge forteller

imidlertid at det idag blir sendt ny forsyning av lys fra Oslo.»

Skålaverket i Kalvatre vart skadd. Den relativt nystarta såpefabrikken til Edvard Neraal (på parkeringsplassen til samfunnshuset) velta i elva og forsvann fullstendig. Det gjorde også slaktehuset til Vestlandske Salgslag og hønsehuset til banksjef Eikeland.

– Det kom nokre høner flagrande ut. Ei hengte seg fast i ei older og skreik for livet, seier Anfinn.

Ullvarefabrikken og mølla var andre bygg som vart råka. Begge vart imidlertid ståande, sjølv om ullvaremaskinane hjå fyrstnemnde hamna i elva. Baroniet tok heller ikkje skade, men forvaltarbustaden måtte evakuerast og slottet var heilt isolert i to døger.

Utover dagen den 27. minka elvane. Då greidde innbyggjarane å laga provisorisk framkost over elva frå Fruehuset til Gamleposten. Dette vart gjort ved bruk av plankar og kyrkjestigar. Seint på ettermiddagen var den nye «brua» klar til bruk.

– Så kom det ei provisorisk løysing der Omsbru hadde vore. Den var så solid at det kunne gå hestar over, seier Harald Mehl.

Ingen personar vart alvorleg skadde i storflaumen, men sjølve bygda fekk eit gigantisk sår. Ved utløpet til fjorden var elva nesten 300 meter brei, og strekte seg frå Skålafjæro til der ungdomsskulen no ligg. Både Melselva og Hattebergselva gjekk langt over sine breidder, men den siste strekkja ut mot havet – der elvane renn saman – var naturleg nok det verste området.

Sjølv om det vart laga provisoriske bruer fleire stader, var båt det tryggaste framkomstmiddelet mellom Malmanger og Skåla i mange veker.

 

Aftenposten aften, laurdag 14. desember:

«Etter hvad Haugesunds Dagblad får oplyst ved henvendelse til vassdragsingeniør Tronstad, er flomskaden bare i Rosendal taksert til noget over 1 million kroner. Skaden er således adskillig større enn man først antok.»

 

At vegar og bruer vart øydelagde, var nok til å leva med for innbyggjarane. Verre var det at den elektriske straumen forsvann frå store deler av Kvinnherad, no når vinteren stod for døra. Dei fyrste spådomane gjekk på at straumen fyrst ville koma attende om 10 månader. Heldigvis viste det seg mogleg å henta elektrisitet frå Valen kraftverk, rett nok måtte det gjerast eit omfattande arbeid fyrst. Den 18. desember kunne Aftenposten melda at ein planla å byggja 46 km høgspentleidning, slik at straumen vonleg kom attende i løpet av januar 1941.

– Alle bygdene frå Rosendal til Sunde mista straumen. Det tok si tid å leggja kabel og

leidningar frå Valen, eg trur det også måtte byggjast ein transformator. Så vidt eg hugsar kom ikkje straumen derifrå før i mars. Ordninga gav lite elektrisitet, men det var nok til litt ljos, fortel Harald Mehl.

For Rosendal vart det ikkje så hakkande gale likevel, Skålaverket var nemleg oppe og gjekk igjen før jul. Spenninga var svak, men ein greidde å forsyna Skåla, Nes, Mel, Kletta og einskilde husstandar på Malmanger.

 

Bergens Tidende, torsdag 28. november:

«I går natt blev der holdt vakt, forteller lensmannen. Der var en vaktstasjon på lensmannsgården, hvor vi hadde pakket alle bøker og verdisaker ferdig til å flykte om det blev nødvendig. Her lå 8-10 mann og nogen gikk vakt langs elven hele natten. Nede i Skåla lå der en vaktstyrke. Hvis elven brøt sig nedover hadde vi ordnet med et varselsystem slik at folk i tettbebyggelsen kunde få beskjed med en gang og redde sig ut viss faren var overhengende. Det var neppe noen som sov her i gården.»

 

Flaumen vart gjeve stor merksemd både i regionale og nasjonale aviser. Fleire lokale karar tok fotografi av katastrofen, blant desse fotograf Røvde, banksjef Eikeland og unge Leif Klette. Sistnemnde, som nett var fylt 13 år, fekk eit bilete på prent i Aftenposten.

– Eg hadde nett fått eit kassefotoapparat og tok mange bilete. Dottera til forpaktar Holm tok med seg mine filmrullar til Oslo, og gjekk opp til Aftenposten med dei. Og eitt av mine bilete kom på trykk. Då eg kom til Oslo over nyttår 1941 gjekk eg ned til avisa, og fekk den fyrstelege sum av 5 kroner for biletet, humrar Klette (83).

På den tida budde han hjå sin bestefar O. A. Neraal på Trudvang (nedanfor Fredheim Gartneri), og minnest godt at familien måtte evakuera etter beskjed frå lensmann Meidell.

– Vi gjekk i stupande mørke og ausregn, bestefar føre med ein parafinlampe, følgd av tante Asta, meg og tausa, ned til gjestgiveriet. Det heile var jo ganske dramatisk og spennande, særleg for ein 13-åring. Heldigvis braut ikkje elva gjennom i Kalvatre, og dagen etter var det ut og ta bilete overalt med kassefotoapparatet, fortel Leif Klette.

 

Arbeidstjenesten

For å hjelpa til med oppryddinga etter flaumen, vart 40 menn frå den såkalla Arbeidstjenesten sendt til bygda. Dei installerte seg i leir i Dimmelsvik, og var godt i gang med arbeidet i byrjinga av desember.

Aftenposten 14. desember 1940 siterte Haugesunds Dagblad, som hadde fått opplyst at skaden i Rosendal åleine var taksert til over 1 million kroner. Den 19. februar 1941 førelåg ein meir nøyaktig og beskjeden takst, 155.000 kroner i Kvinnherad sokn og 80.000 kroner i Ænes sokn. Men uansett var 255.000 kroner ein kolossal sum i dei dagar.

Seinast for få år sidan vart elvekanten forsterka i Kalvatre, og det er såleis mindre fare for at noko liknande kan skje igjen, får vi tru.

 

229,6 mm i Matre

Om det regna mykje i Rosendal 26. november 1940, er det ingenting mot nedbøren som fall i Matre. Der vart det i løpet av 24 timar målt formidable 229,6 mm nedbør, noko som framleis er gjeldande norsk rekord! Men rekorden skulle faktisk vore enda høgare, for vêrobservatør Arnfinn Matre skreiv følgjande i loggen sin: «Regnmålaren var full kl 08. Kor mykje som hev runne yver, er ikkje godt å segja».

Meteorologisk institutt skriv på heimesida si, at årsaka til dei kolossale regnmengdene var svært mild luft, sterk vind og at vinden stabilt stod rett på kysten. Det høyrer med til soga, at neste døgn fall det ytterlegare 149,3 mm i Matre, dermed 378,9 mm på to døger – klar norsk rekord det også.

 

Skriftlege kjelder:

-  Fjæreskulen, Johannes Hus 1998

-  Med kropp og sjel, Rosendal Turnlag 2000

-  Medan tida renn, Kaare Skaala 2006

-  Diverse utgåver av Aftenposten 1940, 1941

-  Bergens Tidende 28.11.1940

-  Grenda 24.11.1990

-  Grenda 24.11.2007