Edel Johannesdotter – sentrumsarkitekt?

Eit merkeleg spørsmål å stilla, tenkjer vi i dag. Ja-vel. Før vi seier meir om det, må vi sjå jenta frå Samslåtten og Rabben i si eiga tid; i det biletgalleriet ho var ein del av.

Johannes Tørresson var fødd 1819 i øvre tunet på Nes. Han gifte seg 1846 med Brita Helgesdotter, 1816-1888, frå Skåluro. I 1850 feste dei jordstykket Samslåtten og Rabben aust mot Melselva av den andre brukaren i Skåluro, Tørres Jonsson. Dette er ei tid med aukande utvandring til Amerika. Johannes og Brita var mellom dei som ville fara til Iowa i Midt-vesten. Slik vart det ikkje. I staden «immigrerte» dei til Samslåtten og Rabben, som så − i god bygdetradisjon – vart kalla Jova.

Folketeljinga i 1865 fortel at Johannes og Brita fødde ei ku, dyrka litt korn og poteter, og hadde nokre frukttre. Det var fem barnefødslar på småbruket, men berre to jenter levde opp: Eldstejenta Brita, 1847-1938, og Edel, 1849-1923.

Edel og Samson Johannesson, 1839-1922, frå Krakje gifte seg 4. november 1868. I 1873 fekk dei skøyte av bror hans, Jon, på ein jordteig nede ved sjøen der Peratunet hadde lege før hus og tun vart flytt til Krakje. Eitt hus stod framleis att. Det hadde kome dit frå Hatteberg etter vådebrannen i 1791. Det kan ha vore der Edel og Samson budde etter giftarmålet.

Bygdesenteret på Vang

Vang hadde i fleire hundre år vore bygdesenteret. Der hadde lendmann Gaut Jonsson på Mel skipsvòra si i mellomalderen. Der lende dei fleste kyrkjebåtane frå høgmellomalderen og frametter. Det kom vassag på Vang i 1500-åra, vertshus, baronsnaust og etter kvart fleire små verksemder – og sistpå butikk 1885 med Arne Eik frå Uskedalen som eigar. Johannes Larsson Ness òg, etter han, Gotskalk Gotskalksson Guddal dreiv butikken vidare til framom hundreårskiftet. Men i vekst-tida dei no var inne i, vart det for trongt på Vang. Stranda var ueigna for kai til dei store dampskipa og trafikken som følgde med, og Tørris Knutsson Nes, 1822-1907, var i gang med fartybygging eit lite steinkast borte i Skålafjero.

 

Nytt sentrum

Det kan ha vore fleire som såg etter ei ny framtidsretta sentrumsløysing. Edel Johannesdotter og Samson Johannesson var mellom desse. Og dei gjorde noko med det. Straks dei rådde over grunnen, bygde dei i 1874 handelshus på eigen grunn med kai til ekspedering av rutebåtar. Den nyskipa Kvindherreds Handelsforening starta handel i  Skålabuo med unge Samson Johannesson Tvedt, 1851-1935, frå Omvikdalen som styrar og ekspeditør for rutebåtane.

Ikring 1885 bygde Edel og Samson løa med flor under Årmannshaug og ein staseleg våning med ark mot fjorden. Dei dreiv truleg ei mindre hotellverksemd før huset vart bygt om i 1891. Med to etasjar og tre praktfulle altanar mot fjorden stod det fram som eit vakkert, og etter kvart vel-renommert, hotell i sveitserstil. Hotellet hadde opp mot 30 rom til utleige på det meste.

Med det nye hotellet, krambu, kai for post og vare-leveransar vart dette det nye sentrum i bygda med «Skålagato» som ny tilkomstveg frå aust. Eg kjenner meg trygg på at «Gamlebaronen», Marcus Gerhard Rosenkrone, skubba på i kulissene. Det var han som tok mot mest post og fekk flest varer ekspedert over kaien. Dette var også grunnen til at skiltet med Rosendal kom på buaveggen, og etter kvart tok over som bygdanamn. I 1910 kom det veg til Skålakaien frå Løfallstrand og Nes, og med det slapp dei omvegen etter Langåkerreina eller over Vamben.

Ei staut kvinne

Edel Johannesdotter og Hotell-Samson fekk seks born: Johannes, 1869-1948, Marta, 1871-1948, og Berta Marie, 1875-1910, medan tre døydde som barn. Johannes fòr til USA, gifte seg der med ei tysk dame som han fekk sonen Samson med. Dei prøvde seg med hotelldrift på Skåla nokre år frå 1920, men kona Lovise tok sonen med seg og reiste attende til Amerika. Dei kom ikkje att.

Så til spørsmålet som vart reist i overskrifta: Var småbrukardottera Edel Johannesdotter frå Samslåtten og Rabben sentrumsarkitekten?

Edel var ei staut kvinna. Hotelldrifta kvilte for det meste på henne. Ho dreiv hotellet på mønstergyldig vis; tok mot gjestene med varme, hadde oversikt i stort og smått, og tok sjølv del i det vanlege kvardags-arbeidet. Ho hadde jenter til å hjelpa, og Samson var i nærleiken når ho trong mannfolkhjelp. Men hugen hans var mest vend på det jordiske, åker, eng og kreatur. Han likte sauene best.

Gjennom heile hundreåret hadde europeisk og amerikansk tankegods og industrielle oppfinningar spreitt seg over kontinentet vårt. Her til lands grodde det fram ei nasjonal kjensle med røter i høgmellomalderen. Lokalt kom det til uttrykk i industrireising og skipsbygging, vegbygging, reiseliv, telefon, blømande lags-aktivitetar og store strukturendringar i jordbruket etter utskiftinga av innmarkene.

Alt dette slusa oss inn i ei ny tid. Var så Edel (og Samson) si byggeverksemd ein naturleg del av denne utviklinga? Eller hadde ho (dei) ein eigen, frittståande vilje som, uansett, ville gjeve oss eit nytt sentrum på Skåla? Helst ikkje. Men dette står fast: Utan småbrukarjenta Edel Johannesdotter frå Samslåtten og Rabben hadde ikkje utviklinga teke nett denne vegen på Skåla.

 

Ekspedisjon

PS: Johannes Samsonsson gifte seg ikkje oppatt. Han døydde i 1948. Marta gifte seg med Gotskalk Gotskalksson Guddal som heldt fram med handel og ekspedisjon i nye, vidgjetne Guddalsbuo frå 1812. Marta døydde i 1948. Berta Marie gifte seg med Johannes Torsteinsson Hus frå Kinsarvik, men døydde i 1910 berre 35 år gamal.

 

Tekst: Kaare Skaala