Til Omvik – med sjumilssteg

I denne artikkelen fortel lokalhistorikar Kaare Skaala nærare om garden Omvik si utvikling frå istida og fram til mellomalderen.

Vi følgjer siste istida mot slutten; til nye landskap, nytt liv og gryande kulturelt mangfald, slik ein amatør ser det i vakre, sentrale Omvikdalen.

 

Naturhistorie

Morenen på Hjelmeland, opp til 75 moh, vart avsett i preboreal tid for meir enn 11.000 år sidan. Frå brefronten, på rask vendereis inn dalen, kom «Storelva» og ei «Blåelv» med svimlande sumarvassføring. Elvane la mektige morenemassar over dalen mellom Hjelmeland og Ripel, og let etter seg ei grov øyr inn gjennom dalen. Stein, grus og finmateriale vart liggjande i låge ryggjer mellom elvefara.

I denne tida er landhevinga i nærleiken av 5 meter kvart hundre år. Om vi tenkjer oss at isen smeltar attende 40 meter kvart år, går det ikring 125 år før bretunga legg endemorenen øvst i Myklebustdalen og demmer Blåelva mot Matre. Fram til då grev elvane i «Hjelmelandsmorenen» og fører finmaterialet ut over Sandvik og gardane nedst i  Omvikdalen.

Mellom cirka 9.000 og 8.000 år før notid vart den relative landhevinga nærast eliminert av sterk havstiging etter interkontinental is-smelting. Såleis fekk elva (ho var mykje mindre no) god tid til å leggja opp nye morenar framme i dalen ved Omvik og Fet. Men landhevinga auka att, og elva grov i strandflata og flytte vyrket ut over «Lund», «Fet» og «Sæberg». Midtre parten av den gamle flata vart liggjande att til i dag.

Det er mogeleg at Tveitelva, før ho fann dagens leie, rann gjennom det grunne daldraget aust for Sæberg og Landavegen til fram i subboreal tid, 5.800 – 2.650 år før notid, og at ho og dei mange bekkene frå lia stod for massetransporten vidare. I hundreåra og tusenåra etter, har båresjø langs stranda sytt for utjamninga.

 

Primærgarden

For dryge 4.000 år sidan kom ei kontinental omvelting til landet. Jordbrukarar frå land i sør slo seg til på dei likaste stadene i sør og vest – brende skogen, rydda jorda, dyrka korn og fødde buskapar. Nokre generasjonar seinare tok innfødde jegerar og sankarar etter og fann vegen inn i fjordane på leiting etter dyrkingsjord. Det kan ha vore eit lite følgje av slike som vart bønder i Omvikdalen ved inngangen til bronsealderen 3.800 år før notid. Mykje talar for at dei valde landtunga − i dag sentrale Omvik – med fjordstranda 8-9 meter høgre enn i dag.

 

Gard med rang

Er det rett at det historiske Omviktunet låg på tuftene etter urtunet, har vi busetnad nærare 4.000 år på same staden! Men namnet er yngre: Áheimr → Áem → Åm/Om, det same som «tunet ved elva», kan ha «gått seg til» gjennom vikingtid og mellomalder og fått påhenget -vik etter den opne fjordbukta utafor.

Båtstøa i eit no turrlagt elvefar vest for Sæberg kan vera frå folkevandringstida − med fjorden nærare 3 meter høgre enn i dag. Her var det naust for eit mindre langskip.

Kjyrkhau er eit namn ved det gamle Omviktunet. Det er ein refleks etter storfolk på garden i 1200- og 1300-åra som bygde si eiga kyrkje der. Ingen kunne byggja kyrkje utan samtykkje frå biskop/konge, og kyrkja laut vigslast av bispen mot ein sum. Sidan skulle det betalast for årlege prestetenester (dåp, gravferder m.m.). Trekyrkja kom til nedfalls etter pesten i 1349, og var ute or bruk før reformasjonen. Kyrkja og nauststaden peikar mot ærefulle epokar i garden si soge.

 

Storkar

Vi får vel aldri vita kven den namnlause storkaren i mellomalderen var, men det er rimeleg å tenkja seg at «Stor-Omvikjen» hadde blodsband til adelsætter kringom i landet (Guddal, Mel, Ænes, og mykje vidare). Han var ikkje lendmann, men kan ha vore knytt til kongen si ikkje bordfaste hird, og sat på garden i eit kongeleg embete, helst knytt til leidangen.

Om(vik) var udelt gjennom vikingtid og høgmellomalder og rimeleg ein fullgard med hest, 10-12 storlevande og 8-10 smålevande. Jordvidda og buskapen auka sterkt fram mot svartedauden i 1349, mogeleg med to bruk då. Det er uklare eigartilhøve gjennom 1400- og 1500-åra, men i 1629 er det to jamstore bruk i Stor-Omvik med ei samla skuld på 5 laupar smør. Tunet kan ha hyst ikring 15 menneske i mellomalderen og først i 1600-åra.

At heile dalen seinare vart kalla Omvikdalen, understrekar garden sin rang gjennom tidene.

 

Beinrestar og gull

I 1894 gjorde B. E. Bendixen arkeologiske registreringar på dei tre gardane Lund, Sæberg og Omvik. På Lund fann han restane etter ein gravhaug, 16 meter i tvm. og 1,5 meter høg. På Sæberg registrerte han «mange røser og hauger, som alle for endel aar siden blev ryddede bort». Det vart òg registrert lausfunn (jarn og båtsaum) som var kome bort. Frå Omvik nemner han tre røyser som vart rudde 40 år før. I den eine var det ei krukke med kol, beinrestar og ein fingerring i gull.

 

Tekst: Kaare Skaala